Museum Ons’ Lieve Heer op Solder treedt op 12 oktober 2022 toe tot het netwerk van de Canon van Nederland. In dit netwerk werken musea en erfgoedinstellingen samen om de Nederlandse geschiedenis voor het voetlicht te brengen. De voormalige verscholen huiskerk op een zolder in de Amsterdamse binnenstad is opgenomen als sleutelstuk en vertelt een verhaal in de Canon, bij het venster De Opstand. 
Team Collectie ging op zoek naar voorwerpen in de museumcollectie uit de tijd van De Opstand. We vonden de memorietafel van Jacob Buyck en een ablutiekelkje van glas op een zilveren voet.

Alles veranderd

In het voorjaar van 1578 moet pastoor Jacob Buyck (1545-1599) een dramatische beslissing nemen. Het katholieke stadsbestuur van Amsterdam is afgezet door de opstandelingen die de kant van Willem van Oranje hebben gekozen. Het nieuwe stadsbestuur bestaat voornamelijk uit calvinisten. Zij besluiten dat alle katholieke kerken en kloosters moeten worden ontruimd en kunnen worden gebruikt voor de nieuwe protestantse godsdienst. Dat is ook het lot van de St. Nicolaas of Oude Kerk waar Buyck sinds 1573 pastoor is. Al twee dagen na de Alteratie (omwenteling) vindt er een protestantse dienst plaats in de Oude Kerk.

Een dramatisch besluit

Buyck komt uit een invloedrijke katholieke familie die loyaal is aan de Spaanse koning. Zich bekeren tot het calvinisme of zich onderwerpen aan de nieuwe machthebbers is geen optie voor de pastoor. Dan rest hem niets anders dan in ballingschap te gaan. Buyck vindt een onderkomen in de St. Aldegondiskerk in het Duitse stadje Emmerich en wordt kanunnik van de Münsterkerk.

De laatste pastoor van de Oude Kerk

Tijdens zijn leven laat Buyck een memorietafel maken, die na zijn dood boven zijn graf in de St. Aldegondiskerk geplaatst moet worden. Helaas sterft Buyck aan de pest en wordt hij buiten de stad begraven. De tekst luidt: ‘Hier leijt begraven die eerwaardige heere Mr. Jacob Buijck van Amstelredam in sijn leven pastoor aldaer vande Owde Kercke ende nade jaere 1578 pastoor van dese Kercke ende Kanonick inde Munsterkercke. Hij starff opden achtsten September 1599’.

Een tastbare herinnering

Een memorietafel is een gedenkplaat van hout, steen of metaal waarop een afbeelding en/of tekst wordt aangebracht ter nagedachtenis aan de overledene. Pastoor Buyck is knielend afgebeeld met zijn handen voor zijn borst. Voor hem ligt een gebedenboek. Zijn gestalte lijkt groter dan de gestalte van Christus aan het kruis. Op de achtergrond is een ommuurde stad weergegeven. Dat lijkt een romantische voorstelling van Jeruzalem te zijn.

Een belangrijke aanwinst

De memorietafel is in 1886 aangekocht door mgr. Bernard Klӧnne en conservator Bernard J.M. de Bont, de oprichters en eerste bestuurders van ons museum. Het is een van de vroegste aankopen. Klӧnne is er namelijk van overtuigd dat onze schuilkerk ‘Het Hert’ de directe opvolger is geweest van de St. Nicolaaskerk of Oude Kerk. De memorietafel van Buyck is daarom een belangrijke aanwinst voor het museum. Volgens conservator De Bont is het portret van pastoor Buyck ook van groot belang omdat hij een voorbeeld is van een moedige man die zijn geloof niet verloochende. Niet lang daarna krijgt het museum ook een ablutiekelkje uit de Oude Kerk geschonken.

Een kelk voor gewone wijn

Als de overleveringen juist zijn, is dit eenvoudige glazen ablutiekelkje met zilveren voet een van de merkwaardigste collectiestukken van Museum Ons’ Lieve Heer op Solder. De naam ablutiekelk refereert aan een gebruik dat niet langer gangbaar is in de katholieke liturgie. In de zeventiende eeuw kregen katholieke gelovigen na het ontvangen van de communie gewone (dat wil zeggen ongeconsacreerde) wijn om hun mond mee te spoelen. Deze mondwassing wordt ablutie genoemd. 

Een unieke ‘ooggetuige‘

Het kelkje is een unieke ‘ooggetuige’ van de opstand in Amsterdam. Het levensverhaal van de kelk is bekend dankzij drie korte geschriften die samen met de kelk zijn overgeleverd. Het eerste en oudste geschrift maakt direct de hoogwaardige oorsprong van het kelkje bekend: ‘Dit glas is in kathelyke tyden gebruykt in d’oude kerk t’Amsterdam om d’ablutie aan de communicanten er mede te geven’. Het is bijzonder dat dit liturgische voorwerp niet in protestantse handen is gevallen. De meeste katholieke voorwerpen werden namelijk omgesmolten, vernietigd of zijn op een andere manier verloren gegaan.

Gebruikt door de laatste pastoor van de St. Nicolaas of Oude Kerk

Een ander aspect dat het kelkje extra bijzonder maakt is de datering. Het kelkje is gemaakt tussen 1550 en 1575. Het is dus zeer goed mogelijk dat Jacob Buyck, de laatste pastoor van de Oude Kerk, het heeft gebruikt. Het kelkje is dankzij de inzet van katholieke gelovigen behouden gebleven. Na enkele omzwervingen is het in handen gekomen van de laatste pastoor van ons schuilkerkje, die het uiteindelijk aan de stichters van ons museum schonk.